Στα τρία τελευταία άρθρα μας προσπαθήσαμε να εξετάσουμε πώς η σύγχρονη επιστήμη επιχειρεί να εξηγήσει τη διαχρονική και καθολική παρουσία της εξαπάτησης στον έμβιο κόσμο καθώς και την τυπικά ανθρώπινη ανάγκη για αυτοεξαπάτηση. Ομως, για να έχουν
κάποια γνωστική και πρακτική αξία αυτές οι επιστημονικές εξηγήσεις, βασική προϋπόθεση είναι ο ίδιος ο επιστημονικός λόγος να παραμένει «αμόλυντος» από την απάτη ή, ακόμη χειρότερα, από την αυτοεξαπάτηση. Είναι όμως έτσι;
Για να απαντήσουμε σ’ αυτήν την πολύ ενοχλητική και, όπως θα δούμε, ιδιαιτέρως επίκαιρη απορία ζητήσαμε τη βοήθεια ενός πολύ σπουδαίου Γάλλου επιστήμονα-στοχαστή, του Ανρί Ατλάν (Henri Atlan), ο οποίος δέχτηκε να παρουσιάσει προκαταβολικά στους αναγνώστες μας μερικές από τις ιδέες που θα εκθέσει διεξοδικότερα στη διάλεξη που θα δώσει τη Δευτέρα στο Γαλλικό Ινστιτούτο της Ελλάδας.
Σήμερα η στήλη μας έχει την τιμή να φιλοξενεί τον Ανρί Ατλάν *, έναν διεθνούς κύρους επιστήμονα και στοχαστή, ο οποίος επί δεκαετίες υπήρξε αδιαμφισβήτητα πρωταγωνιστής στο πεδίο της βιοπληροφορικής και ο βασικός εισηγητής μιας νέας, πολύπλοκης σύλληψης της ζωής.
Όμως, ο Ατλάν δεν είναι μόνο ένας κορυφαίος επιστήμονας αλλά και ένα αντισυμβατικό πνεύμα που αντιστέκεται σθεναρά τόσο στα επιστημονικά δόγματα όσο και τις κυρίαρχες κοινωνικές ιδεολογίες της εποχής μας. Αφορμή για τον διάλογο που ακολουθεί είναι η πολυαναμενόμενη διάλεξη που θα δώσει τη Δευτέρα 21-11-2016 στις 19.30 στο Γαλλικό Ινστιτούτο με τίτλο «Πληροφορία και επικοινωνία. Η μολυσμένη επιστήμη». Απολαύστε τον.
• Στο βιβλίο σας «Περί εξαπάτησης» (De la fraude. Le monde de l’onaa) υποστηρίζετε ότι η σημερινή επιστήμη είναι «μολυσμένη» από τη βιομηχανία της εξαπάτησης και του ψεύδους. Σε τι ακριβώς αναφέρεστε με μια τόσο βαρυσήμαντη δήλωση;
Αναφέρομαι στην ολοένα και μεγαλύτερη διείσδυση των τεχνικών της επικοινωνίας και του μάρκετινγκ στη μετάδοση της επιστημονικής πληροφορίας στο ευρύ κοινό. Η επικοινωνία μεταξύ επιστημόνων και δημοσιογράφων, κατά το παρελθόν, κρίθηκε αναγκαία για την ενημέρωση των μη ειδικών και των πολιτικών, όμως αποδείχτηκε πιο δύσκολη απ’ ό,τι φανταζόμασταν και δημιούργησε αρκετές δυσλειτουργίες στη μετάδοση της επιστημονικής γνώσης.
Ολοένα και συχνότερα η επιστημονική ενημέρωση των πολιτών θυμίζει περισσότερο διαφημιστική προώθηση προϊόντων, οι μεγάλες ειδήσεις μοιάζουν με διαφημιστική εκστρατεία υπέρ ή κατά συγκεκριμένων επιστημονικών προγραμμάτων. Και μολονότι αυτή η επικοινωνιακή πρακτική ξεκίνησε με τις καλύτερες προθέσεις, συχνά αποδείχτηκε καθαρή εξαπάτηση!
Είναι σαφές ότι, δεδομένης της διαπλοκής συμφερόντων που ενδέχεται να υπάρχει μεταξύ δημοσιογράφων και εργαστηριακών κέντρων, αυτές οι δυσκολίες στη μετάδοση της επιστημονικής πληροφορίας σε μη ειδικούς μπορεί να οδηγήσουν κάλλιστα σε «πληροφοριακές εκτροπές».
Ο Ανρί Ατλάν ανήκει στο αντισυμβατικό και μάλλον σπάνιο στις μέρες μας είδος κορυφαίου επιστήμονα-φιλοσόφου (ή το αντίστροφο) που ουδέποτε αποδέχτηκε την απλοϊκή αναγωγή του πολύπλοκου στο απλό: την κυρίαρχη δηλαδή προσπάθεια υποβάθμισης της εγγενούς πολυπλοκότητας των φυσικών και κοινωνικών φαινομένων
Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η φαρμακευτική βιομηχανία, η οποία δεν περιορίζεται στο να επινοεί νέα φαρμακευτικά προϊόντα αλλά και νέες «ασθένειες». Τα τεράστια οικονομικά συμφέροντα που διακυβεύονται σε αυτόν τον τομέα καθιστούν εξαιρετικά προβληματική τη δήθεν «υπεύθυνη» δημοσιογραφική ενημέρωση γι’ αυτά τα προϊόντα.
Γι’ αυτόν τον λόγο, πιστεύω ότι η συνεργασία μεταξύ επιστήμης και μέσων ενημέρωσης είναι εξαιρετικά προβληματική και δύσκολη. Συνεπώς απαιτείται διαρκής επαγρύπνηση στη διαμόρφωση της δημόσιας εικόνας των επιστημών.
• Τα τελευταία βιβλία σας εστιάζουν στη σύγχρονη «λεκτική απάτη», στον «προπαγανδιστικό πόλεμο» και στον «λεκτικό σκοταδισμό ή μαγεία» που στοχεύουν στην ολοκληρωτική χειραγώγηση των παραπληροφορημένων ανθρώπων. Τι ακριβώς εννοείτε; Και γιατί πιστεύετε ότι αυτή η στρατηγική συστηματικής λεκτικής εξαπάτησης αποτελεί σοβαρή απειλή για τη δημοκρατία;
Σε ό,τι αφορά τις άμεσες εφαρμογές της επιστήμης, εκτός από τις περιβόητες νοήμονες μηχανές και τα βιοκυβερνητικά ρομπότ που υποτίθεται ότι θα επιλύσουν τεχνολογικά όλα σχεδόν τα κοινωνικά μας προβλήματα, υπάρχει επίσης η καθημερινή προπαγάνδα για μια σειρά από νέες ασθένειες και τη θεραπεία τους.
Ετσι, για παράδειγμα, η καθημερινή κούραση που αισθανόμαστε μετουσιώνεται σε κοινωνικό «άγχος» ή «φοβία», η δικαιολογημένη αγωνία και η ανασφάλεια για το αύριο μετονομάζονται σε «κατάθλιψη», τα από καιρό γνωστά μανιοκαταθλιπτικά σύνδρομα μετατρέπονται σε «διπολικά σύνδρομα».
Αυτός ο ιδιότυπος λεκτικός σκοταδισμός δεν είναι καθόλου αθώος, αφού σχετίζεται (με) και εξυπηρετεί την προώθηση νέων φαρμακευτικών προϊόντων, τα οποία υπόσχονται άμεση βελτίωση της διάθεσης και σταθεροποίηση των συμπτωμάτων αυτών των... «ασθενειών».
Δεν πρόκειται μόνο για τη φερεγγυότητα ή την αντικειμενικότητα του επιστημονικού λόγου που πλήττονται από αυτές τις πρακτικές, αλλά για την τάση γενικευμένης ιατρικοποίησης κάθε ανθρώπινης συμπεριφοράς που παρατηρούμε στις ανεπτυγμένες κοινωνίες.
Μια κοινωνική τάση που έχει ήδη προσλάβει ανησυχητικές διαστάσεις και σχετίζεται με πλήθος νέων ιατρογενών ασθενειών, οι οποίες, διόλου τυχαία, συνοδεύονται από την παραγωγή των νέων φαρμάκων.
Επιστήμη
Σε ό,τι αφορά το δεύτερο σκέλος της ερώτησής σας για την απειλή στη δημοκρατία. Στις μέρες μας, ό,τι θα έπρεπε να είναι «πληροφορία» μετατρέπεται αυτομάτως σε «επικοινωνία» προσανατολισμένη αποκλειστικά στο εμπορικό, πολιτικό ή άλλο συμφέρον. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι σύγχρονες τεχνικές διαφήμισης και προπαγάνδας βρίσκουν γόνιμο έδαφος στις δημοκρατίες μας και είναι βέβαιο ότι θα αναπτυχθούν περαιτέρω μέσω του Διαδικτύου.
Αξίζει να σημειωθεί ότι η μεθοδική διαχείριση και χειραγώγηση της κοινής γνώμης μέσω της προπαγάνδας δεν επινοήθηκε από τον ναζιστή Γιόζεφ Γκέμπελς αλλά από τον φροϋδιστή Εντουαρντ Μπερνέζ (Edward Bernays), υπεύθυνο για τις δημόσιες σχέσεις της αμερικανικής κυβέρνησης το 1920!
Παρ’ όλα αυτά, στις δημοκρατικές κοινωνίες υπάρχουν ασπίδες προστασίας απέναντι στη συστημική προπαγάνδα, οι οποίες δεν είναι παρά η αντι-συστημική προπαγάνδα των κινημάτων. Η αποτελεσματικότητα της αντιπροπαγάνδας των κινημάτων εξαρτάται βέβαια από την επαρκή ενημέρωση των πολιτών για τις τρέχουσες επιστημονικές εξελίξεις.
• Ας επανέλθουμε όμως στην επιστημονική προπαγάνδα. Πόσο αξιόπιστο θεωρείτε τον ισχυρισμό που προβάλλεται από τα ΜΜΕ και ορισμένους επιφανείς επιστήμονες ότι η νέα συνθετική Βιολογία είναι σε θέση να δημιουργεί ζωή στο εργαστήριο;
Καταρχάς, θα πρέπει να εξετάσουμε τι ακριβώς σημαίνει «δημιουργώ ζωή στο εργαστήριο». Αυτό που μέχρι σήμερα έχει επιτευχθεί είναι το αποτέλεσμα της ανάπτυξης της Μοριακής Βιολογίας και ειδικότερα των τεχνικών της Γενετικής Μηχανικής για τη δημιουργία διαγονιδιακών οργανισμών.
Σήμερα είμαστε σε θέση να εισάγουμε ένα ή περισσότερα γονίδια από ένα είδος οργανισμού στο γονιδίωμα ενός οργανισμού διαφορετικού είδους. Για παράδειγμα, το γονίδιο ενός βακτηρίου στο γονιδίωμα ενός ποντικού.
Επίσης, έχουμε την ικανότητα να συνθέτουμε στο εργαστήριο μόρια DNA, τα οποία είναι λειτουργικά μόνο αφού εισαχθούν επιτυχώς στο γονιδίωμα ενός κυττάρου. Με αυτές τις εργαστηριακές τεχνικές καταφέρνουμε να αποκαταστήσουμε εργαστηριακά τη συνέχεια που όντως υπάρχει ανάμεσα στα άβια χημικά μόρια και τα έμβια κύτταρα.
Αν, όπως υποστηρίζουν αρκετές επιστημονικές έρευνες, ο άνθρωπος είναι ο «τέλειος ψεύτης», δεδομένου ότι είναι ικανός να εξαπατά όχι μόνο τους άλλους ανθρώπους αλλά και τον ίδιο του τον εαυτό, τότε πώς μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι η ανάγκη μας για ψεύδος ή αυτοεξαπάτηση δεν υπεισέρχεται και στις πολύτιμες επιστημονικές μας γνώσεις ή στις εφαρμογές τους;
Συνεπώς, δεν είναι ακριβές ότι καταφέραμε να «δημιουργήσουμε ζωή στο εργαστήριο», όπως συχνά προπαγανδίζεται από τα ΜΜΕ. Αυτό που στην πραγματικότητα έχουμε επιτύχει είναι να δημιουργήσουμε συνθετικό DNA, το οποίο, ωστόσο, καθίσταται βιολογικά λειτουργικό μόνο μετά την εισαγωγή του σε ένα βακτήριο.
Οσοι σκέπτονται ουσιοκρατικά και αναγωγιστικά θεωρούν, εσφαλμένα, ότι η ουσία της ζωής βρίσκεται στα γονίδια ή και στα μόρια του DNA. Ομως αυτό δεν ισχύει! Τα βιοχημικά μόρια αποκτούν τη θεμελιώδη για τη ζωή λειτουργία τους μόνο όταν βρίσκονται μέσα στα ζωντανά κύτταρα.
Βρισκόμαστε στο τέλος της εποχής όπου στη βιολογική σκέψη κυριαρχούσε η έννοια του γενετικού προγράμματος ή του απόλυτου γονιδιακού ντετερμινισμού που ενυπάρχει σε αυτή την έννοια. Στη θέση του ανελαστικού γενετικού «προγράμματος» αντιπροτείνουμε την πολύ πιο ευέλικτη και ακριβή έννοια της «αυτοοργάνωσης».
• Με το πλούσιο επιστημονικό και συγγραφικό έργο σας έχετε δείξει ότι η έννοια της αυτοοργάνωσης καθιστά εντελώς περιττή την επίκληση ενός εξωτερικού σχεδιαστή-προγραμματιστή. Απορρίπτετε επομένως κάθε δυνατότητα να υπάρχει ένας φυσικός ή υπερφυσικός σχεδιαστής του Σύμπαντος;
Εχετε δίκιο. Μία από τις πιο ανατρεπτικές συνέπειες της επικράτησης των εξηγητικών μοντέλων της αυτοοργάνωσης είναι ότι συνιστούν ένα ισχυρότατο επιχείρημα ενάντια στην άποψη ότι πίσω από τη δημιουργία του φυσικού κόσμου και του ανθρώπου υπάρχει κάποιος «Ευφυής Σχεδιαστής».
Πάντως, για τους οπαδούς αυτής της σκοταδιστικής ιδέας, η ανάδυση αυτοοργανούμενων φυσικών δομών είναι κυριολεκτικά αδιανόητη χωρίς σχεδιαστή. Η παρουσία ενός σχεδιαστή θεωρείται απολύτως αναγκαία για την «εξήγηση» κάθε πολύπλοκης οργάνωσης.
Η επιστημονική μελέτη των διεργασιών αυτοοργάνωσης μας αποκαλύπτει, αντίθετα, ότι η επίκληση του ευφυούς σχεδιασμού είναι περιττή και διόλου αναγκαία.
Αξίζει να αναφέρουμε δύο εντυπωσιακά παραδείγματα: Τα μόρια του DNA και των πρωτεϊνών, μολονότι κανένα από αυτά δεν είναι «ζωντανό», μπορούν κάλλιστα να αυτοοργανώνονται συμβάλλοντας στην ανάδυση κάθε έμβιας κυτταρικής μονάδας. Οι νευρώνες, πάλι, είναι νευρικά κύτταρα που, ενώ δεν διαθέτουν το καθένα ατομικά νοητικές ή γνωστικές ιδιότητες, μπορούν, εντούτοις, να συνδέονται μεταξύ τους και να συγκροτούν έναν εγκέφαλο ο οποίος, ως γνωστόν, διαθέτει γνωσιακές και νοητικές ιδιότητες.
Ποιος είναι
Ο Ανρί Ατλάν είναι Γάλλος εβραϊκής καταγωγής που γεννήθηκε το 1931 στην Αλγερία. Σπουδάζει Ιατρική και Βιοφυσική στο Παρίσι μέχρι το 1966. Κατόπιν θα εργαστεί ως ερευνητής στο Τμήμα Βιοφυσικής στο περίφημο ερευνητικό κέντρο AMES της NASA κοντά στο Στάνφορντ (ΗΠΑ).
Εκεί θα αρχίσει να διερευνά τις δυνατότητες επέκτασης και εφαρμογής των μοντέλων της πληροφορικής στη βιολογία. Σύντομα οι έρευνές του αυτές θα τον οδηγήσουν σε μια καινοτόμο, τότε, θεώρηση της οργάνωσης των έμβιων συστημάτων που βασιζόταν στην έννοια της ποσότητας πληροφορίας.
Χάρη σε αυτήν την πρωτοποριακή προσέγγιση της ζωικής οργάνωσης κατάφερε να δείξει ότι όλα τα έμβια συστήματα είναι σε θέση να ενσωματώνουν δημιουργικά τις τυχαίες διαταραχές και τα σφάλματα, ό,τι στην Πληροφορική αποκαλείται «θόρυβος», δημιουργώντας έτσι πολυπλοκότερες δομές.
Οι πολυετείς έρευνές του αποτέλεσαν την περίτρανη επιβεβαίωση της οργανωτικής αρχής της «τάξης από θόρυβο» (order from noise), δηλαδή της εσωτερίκευσης των τυχαίων διακυμάνσεων στην αυτοοργάνωση των πολύπλοκων συστημάτων.
Ως διαπρεπής Γάλλος επιστήμονας και φιλόσοφος υπήρξε μέλος της Εθνικής Συμβουλευτικής Επιτροπής Ηθικής για τις Επιστήμες της Ζωής και της Υγείας από το 1983 έως το 2000, ομότιμος καθηγητής Βιοφυσικής, διευθυντής του Κέντρου Ερευνας Βιολογίας του Ανθρώπου στο πανεπιστημιακό νοσοκομείο Hadassah της Ιερουσαλήμ.
Κατόπιν έγινε διευθυντής σπουδών στην περίφημη Σχολή Ανωτάτων Σπουδών στις Κοινωνικές Επιστήμες (ΕΗΕSS) της Γαλλίας, όπου και ιδρύθηκε ειδικά γι’ αυτόν ένας νέος κλάδος σπουδών: Φιλοσοφία της Βιολογίας. Εχει γράψει πολλά σημαντικά επιστημονικά και φιλοσοφικά βιβλία.
Εκτός από τα ειδικά πανεπιστημιακά εγχειρίδια έχει γράψει και μερικά πολύ αξιόλογα και επιτυχημένα επιστημονικά βιβλία για μη ειδικούς αναγνώστες.
Από αυτά έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά από τη Λαοκρατία Λάκκα: «Το τέλος της παντοκρατορίας των γονιδίων» (εκδ. Leader Books), «Η τεχνητή μήτρα» (εκδ. Εστία) και το συναρπαστικό βιβλίο «Η αντίληψη για τη ζωή στη μεταγενομική εποχή. Τι είναι η Αυτοοργάνωση» (εκδ. Δίαυλος).
Συντάκτης: Σπύρος Μανουσέλης
* Ευχαριστούμε θερμά τη δρα Λαοκρατία Λάκκα, μεταφράστρια και προσωπική φίλη του συγγραφέα, η οποία διαμεσολάβησε για την υλοποίηση αυτής της αποκλειστικής συνέντευξης στην «Εφ.Συν.».
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου